Szembek Stanisław h. własnego (1650–1721), biskup włocławski, arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski.

Ur. w Morawicy, był najstarszym synem Franciszka (zm. 1693, zob.) i jego pierwszej żony, Zofii z Pieniążków, siostrzeńcem Jana Pieniążka (ok. 1630 – ok. 1712, zob.) i bratankiem Zofii z Szembeków, zamężnej prawdopodobnie za Gabrielem Krasińskim (zob.). Miał rodzonych braci, m.in. Przecława Stefana (zob.) i Michała (zob.) oraz siostry, m.in. Teresę, w zakonie Franciszkę (zob. Szembekówna Teresa), a także braci przyrodnich z drugiego małżeństwa ojca z Anną Barbarą z Rupniowskich, m.in. Jana Sebastiana (zob.), Franciszka (zm. 1712, zob.), Aleksandra Kazimierza (zob.) i Krzysztofa Andrzeja (zob.).

Podobno w dzieciństwie S. długo nie potrafił mówić; uczył się w domu, następnie być może w Szkołach Nowodworskich w Krakowie, a później na Uniw. Krak.; nad jego edukacją czuwał profesor prawa i rektor Sebastian Piskorski. Ojciec, który przewidział dla niego karierę świecką, umieścił go na dworze króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, jednak S. nie pozostał tam długo, obrawszy stan duchowny. Wyświęcony na kapłana, udał się na dalsze studia do Rzymu, gdzie uzyskał doktorat obojga praw. Po powrocie do kraju osiadł u misjonarzy w Warszawie, był też kapelanem tamtejszych wizytek. Przed r. 1678 został kanonikiem przemyskim, a t.r. kanonikiem krakowskim i archidiakonem zawichojskim; kilkakrotnie był delegatem kapit. krakowskiej do Tryb. Kor. (na pewno w r. 1679). Przed r. 1682 posiadał probostwo kościoła p. wezw. św. Wojciecha w Książu Wielkim, które po jego rezygnacji otrzymał t.r. młodszy brat Michał. Prekonizowany 11 I 1690 na biskupstwo tytularne dionizejskie i mianowany biskupem sufraganem krakowskim, otrzymał S. sakrę biskupią 5 III t.r. w kościele warszawskich wizytek z rąk bp. krakowskiego Jana Małachowskiego. Ustanowiony przez niego wikariuszem generalnym i oficjałem krakowskim, sprawował tę funkcję do końca r. 1696. Na polecenie Małachowskiego był też ojcem duchowym wizytek krakowskich w ufundowanym przez biskupa klasztorze. Podobno już wówczas był ceniony jako kaznodzieja.

Po śmierci króla Jana III Sobieskiego przyrodni brat S-a, Jan znalazł się w gronie stronników elektora saskiego Fryderyka Augusta Wettyna i przed braćmi dość niespodziewanie otworzyła się możliwość zrobienia poważnej kariery. Dn. 15 IX 1697 w Krakowie S. koncelebrował, obok bp. kujawskiego Stanisława Dąmbskiego i bp. żmudzkiego Jana Hieronima Kryszpina Kirszensztejna, obrzęd koronacji Augusta II, do czego nie miał uprawnień, nie będąc senatorem. Od tego momentu szybko awansował. Wg Juliana Bartoszewicza już 16 IX t.r. otrzymał cysterskie opactwo komendatoryjne w Mogile, na które instalował się 14 IV 1699. Po śmierci Małachowskiego (20 VIII 1699) został obrany przez kapitułę administratorem diecezji, a 24 VIII t.r. otrzymał przywilej królewski na rozdawanie prałatur i kanonikatów patronatu królewskiego, z wyjątkiem kapituł krakowskiej i sandomierskiej.

Po przeniesieniu Dąmbskiego do diec. krakowskiej, August II mianował S-a biskupem kujawskim; 21 VI 1700 został S. prekonizowany, a 29 VII t.r. objął rządy w diecezji. Od poł. września do końca października wizytował jej część pomorską. Nie unikał konfliktów z dysydentami; pod jego nadzorem zajęto kościół luterański w Przywidzu w woj. pomorskim i przemocą starano się skłonić do konwersji pastora Christopha Vitzichiusa. S. był również przeciwnikiem obecności Żydów w Rzpltej.

Działalność duszpasterską S-a przerwał rozwój wydarzeń związanych z wojną północną. W poł. stycznia 1701 uczestniczył S. w radzie senatu, na której omawiano sprawę koronacji królewskiej elektora brandenburskiego Fryderyka III. Na przedsejmowej radzie senatu 18 I t.r. po raz pierwszy zabrał głos; zaprotestował przeciw koronacji Fryderyka III (odbyła się w Królewcu tego samego dnia), potępił zabicie koniuszego lit. Michała Sapiehy przez szlachtę lit. po bitwie pod Olkienikami, a dla przywrócenia spokoju na Litwie doradzał wysłanie tam przedstawiciela króla. Wziął udział w letniej kadencji sejmu t.r. i zimowej z limity 1701/2 r., któremu marszałkował jego przyrodni brat Jan, wówczas referendarz kor. Wyznaczony na sejmie do komisji dla uspokojenia W. Ks. Lit. stwierdził w wystąpieniu 4 I 1702, że dla osiągnięcia pokoju najważniejszy jest kompromis między Sapiehami a ich przeciwnikami w sprawie władzy nad wojskiem. Dn. 16 I t.r. podpisał akt pacyfikacyjny Litwy. Posłom zwracał uwagę na konieczność zabezpieczenia państwa przed wkroczeniem Szwedów, bowiem «my żadnej nie mamy gotowości». Był na posejmowej radzie senatu (16–27 II) w Warszawie. Ostro ocenił list króla Szwecji Karola XII do Rzpltej, domagający się detronizacji Augusta II, ale uznawał konieczność wysłania legacji do szwedzkiego władcy, by odsunąć podejrzenia, że to August II dąży do wojny; uważał, że trzeba zwrócić się do gwarantów pokoju oliwskiego, by skłonili Szwecję do utrzymania tego traktatu.

Po majowej radzie senatu w Warszawie wyjechał S. z królem do Krakowa i w gronie jego najbliższych zwolenników uczestniczył w radzie senatu 21 VI 1702. Po przegranej przez siły sasko-polskie bitwie kliszowskiej (19 VII t.r.), wobec zagrożenia szwedzkiego, wywiózł z Krakowa korony królewskie, klejnoty oraz archiwalia kor. do Ołomuńca na Morawach, gdzie osiadł na prawie trzy lata. W dn. 18–23 II 1704 wziął udział w Krakowie w posiedzeniu rady wyznaczonej do boku króla przez sejm lubelski 1703 r. Po śmierci prymasa Michała Radziejowskiego (13 X 1705) August II nominował S-a na arcybiskupstwo gnieźnieńskie. S. przybył zapewne w listopadzie 1705 z Ołomuńca do Tykocina, gdzie uzyskał od króla komandatoryjne opactwo tynieckie. Być może na początku r. 1706 przebywał u boku Augusta II; towarzyszył mu w Warszawie, a w poł. marca t.r. w Krakowie. Latem nie podążył jednak za królem do Grodna, lecz udał się do Raciborza.

Awans S-a na prymasa był zaskoczeniem, gdyż poza lojalnością wobec Wettyna nie wyróżnił się on dotąd jako polityk, chociaż (podobnie jak późniejszy bp Konstanty Felicjan Szaniawski) angażował się w starania o uzyskanie od cara Piotra I korzyści dla katolicyzmu w Rosji. August II nominację S-a ogłosił z kwatery armii rosyjskiej po spotkaniu z carem Piotrem I. Zarówno wtedy, jak i po latach Rosjanie zdecydowanie twierdzili, że królewska decyzja zapadła pod wpływem cara. Także Polakom nieobca była opinia, że to właśnie wstawiennictwu cara zawdzięczał S. urząd prymasa. Dla dopilnowania nominacji przyrodni brat S-a Jan (wówczas już podkanclerzy) wysłał do Rzymu oficjała, dalekiego krewnego, Krzysztofa Antoniego Szembeka (zob.). Prekonizację S. otrzymał 7 VI 1706 (znacznie obniżono mu taksę za arcybiskupstwo z 15 tys. na 3 tys. skudów). Pośpiech kurii rzymskiej, spowodowany dążeniem do unormowania obsadzania godności kościelnych, nadawanych w Rzpltej bez porozumienia ze Stolicą Apostolską (zarówno przez Augusta II, jak i Stanisława Leszczyńskiego), wzbudził zdziwienie, a nawet pewną niechęć nominata, który do czasu ustabilizowania się sytuacji politycznej wolał zatrzymać biskupstwo kujawskie, a dopiero potem objąć godność prymasowską. Nominacje, S-a na prymasa i Szaniawskiego na biskupstwo kujawskie, wzmocniły pozycję Augusta II w podzielonej Rzpltej, gdyż obu znano jako najbardziej lojalnych stronników Wettyna i konfederacji sandomierskiej; awans S-a miał też wpływ na wzrost znaczenia Szembeków w gronie przywódców tej konfederacji. Dn. 19 VII t.r. przybył do Gniezna pełnomocnik S-a, kanonik kujawski Hieronim Wysocki, ze stosownymi dokumentami; ze względu na bliskość oddziałów szwedzkich kapituła potajemnie, bez obrzędów kościelnych, uznała S-a za arcybiskupa. W sierpniu w liście z Raciborza czynił on kapitule wymówki z tego powodu. Po zrzeczeniu się tronu przez Augusta II na mocy pokoju altransztadzkiego z 24 IX t.r. oraz wyjeździe króla do Drezna objął obowiązki interreksa. W listopadzie przybył do Krakowa i w ścisłej współpracy z przyrodnim bratem Janem oraz w porozumieniu z Dreznem rozesłał listy do postronnych monarchów, by zapobiec uznaniu pokoju altransztadzkiego i panowaniu Stanisława Leszczyńskiego. W liście z 14 XII z Krakowa prosił króla Francji Ludwika XIV, by nie uznawał narzuconej siłą władzy Leszczyńskiego, podkreślając, że Rzplta ma dość sił i możliwości, aby podjąć właściwą decyzję w obronie swych interesów.

Przywódcy konfederacji sandomierskiej skupieni wokół S-a, jego przyrodniego brata Jana, marsz. konfederacji Stanisława Denhoffa, Szaniawskiego i hetmana w. kor. Adama Mikołaja Sieniawskiego, musieli określić zasadnicze cele polityki obozu i jesienią 1706 uznali, że nie wolno poddać się dyktatowi Karola XII i Stanisława Leszczyńskiego. S. wydał uniwersał zwołujący walną radę konfederacji sandomierskiej do Lwowa na 7 II 1707, w którym m.in. krytykował rządy saskie. W obecności Piotra I udzielił 20 II t.r. w katedrze lwowskiej święceń biskupich Szaniawskiemu. Na obradach walnej rady we Lwowie zabrał głos po marsz. Denhoffie i w długim przemówieniu wskazał na «zgubę i ruinę» kraju oraz zagrożenie wolności. Abdykację Augusta II uznał za czyn «straszny, sromotny i niesłychany, najpierwszym prawom, swobodom Rzeczpospolitej przeciwny, nie tylko w ojczyźnie, ale i w postronnych krajach i narodach niewidziany»; wzywając do jedności i zgody, porównał siebie do «owego wielkiego i sławnego prymasa» Mojżesza, mającego wyprowadzić naród z Egiptu. Za sprawę najważniejszą uznał poparcie konfederacji sandomierskiej, obronę i utrzymanie wolnej elekcji oraz przeciwstawienie się pacyfikacji Rzpltej przez konfederację warszawską i Leszczyńskiego. Szembekowie pozostawali cały czas w kontaktach z Augustem II, szukając możliwości przywrócenia mu władzy, choćby drogą powtórnej elekcji. Wraz ze swym najbliższym otoczeniem S. uważał, że najwłaściwszą formą działania konfederacji jest sprawowanie przez nią władzy przez deputatów senatorskich i szlacheckich, zbierających się do rozstrzygania ważnych spraw. Dn. 15 II rada uchwaliła poparcie konfederacji sandomierskiej i abdykację Augusta II uznała za nieważną. Pod naciskiem cara 30 III S. i konfederaci podpisali deklarację potwierdzającą sojusz z Rosją, obietnicę wiernego trwania w przymierzu i wyboru nowego króla oraz przyjęli wzajemne zobowiązanie Piotra I, w której car oficjalnie mienił się protektorem polskich praw i wolności. S. i Denhoff 15 IV wydali uniwersały wzywające konfederatów na zjazd generalny (23 V) do Lublina. Przed radą lubelską Szembekowie i Szaniawski, w zamian za protekcję i opiekę carską oraz gratyfikacje pieniężne, zobowiązali się do wspierania polityki rosyjskiej, głównie w sprawie przyszłej elekcji, na czym szczególnie zależało carowi. Problem ten był na początku lipca przedmiotem częstych dyskusji w Lublinie, wbrew protestom delegatów Litwy i obiekcjom konsyliarzy, wskazujących na brak aktu abdykacji Augusta II. Wskutek zabiegów S-a i Denhoffa ogłoszono 7 VII interregnum, a S. pożegnał radę lubelską, wzywając do wytrwania w walce o utrzymanie wolnej elekcji i wyznaczając następną sesję na 8 VIII. Ogłoszenie bezkrólewia wzmocniło pozycję S-a jako interreksa, choć nie przyjmował on innego rozwiązania, jak tylko powrót na tron Augusta II w sprzyjających okolicznościach; nadal informował poufnie Wettyna o swych poczynaniach, podkreślając przy tym lojalność wobec niego.

W punktach do rezolucji Najaśniejszego Cara IMCI z 30 VII 1707, piśmie skierowanym do Piotra I, domagał się S. zdyscyplinowania wojsk rosyjskich, rekwirujących żywność i niszczących kraj, oraz energicznych zabiegów w sprawie pokoju ze Szwecją albo szukania rozstrzygnięcia w decydującej bitwie; upominał się także o zrabowaną w Dubnie artylerię i żądał wycofania wojsk rosyjskich spod Lublina. Nie otrzymawszy odpowiedzi, przekazał carowi 15 VIII t.r. wyliczenie rosyjskich nadużyć wojskowych i protestował przeciw zajęciu przez Rosjan Bychowa, Słucka i Tykocina. Regularnie, przynajmniej raz w miesiącu, posyłał do cara wysłannika z listem, zawierającym podobne postulaty, m.in. krewnego, wówczas archidiakona pomorskiego K.A. Szembeka, który dodatkowo miał upomnieć się ustnie o zwrot prawobrzeżnej Ukrainy oraz zabezpieczenie przed zniszczeniem dóbr prymasowskich. Po ogłoszeniu bezkrólewia S., podobnie jak jego przyrodni brat Jan, odnośnie kandydatur do tronu polskiego prowadził polityczną grę maksymalnego odwlekania sprawy; wprawdzie przyjmował rosyjskie gratyfikacje, m.in. 15 IX w Lublinie od rosyjskiego dyplomaty J. Ukraincewa 2 tys. rb. i 55 soboli, nie oznaczało to jednak, że w każdej sprawie uzależniał się od cara. Szczególnie wyraźną manifestacją S-a była odmowa towarzyszenia wycofującym się wojskom rosyjskim, wbrew układom z Piotrem I, odprawienie carskiego rezydenta A. Daszkowa, a następnie wyjazd z kraju. Wykładnię aktu interregnum przedstawił 23 IX, po wznowieniu obrad rady lubelskiej; w swym przemówieniu radził czekać na rozwój sytuacji i nie przyjmować ostatecznych rozwiązań, proponował też wybór deputatów do swego boku i marszałka konfederacji, «zabezpieczenie» wszystkich wcześniejszych uchwał konfederacji sandomierskiej, a przede wszystkim utrzymanie w posłuszeństwie wojska kor. Po wkroczeniu pod koniec września wojsk szwedzkich do Rzpltej konfederaci sandomierscy, w tym S., znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji, nie było bowiem jasne, czy dotychczasowa polityka unikania decyzji będzie skuteczna. W listopadzie wraz z przyrodnim bratem Janem udał się S. do Ołomuńca, gdzie łatwiej było unikać nacisków i utrzymywać kontakty z Saksonią. Jednakże nieobecność interreksa w Rzpltej utrudniała podejmowanie wiążących decyzji politycznych, dlatego emigracja S-a, podjęta jak twierdził w interesie kraju, była w l. 1708–9 coraz ostrzej krytykowana; jednak S. uważał, że sytuacja w Rzpltej nie dojrzała jeszcze do jego powrotu.

S. wystąpił stanowczo przeciw mianowaniu przez Leszczyńskiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie abp. lwowskiego Konstantego Zielińskiego, już wówczas uwięzionego przez Rosjan. Pod naciskiem szwedzkim kapit. gnieźnieńska wybrała 5 X 1707 na administratora archidiecezji bp. sufragana chełmskiego Jana Dłużewskiego, jednak 5 XII t.r. nuncjusz J. Piazza unieważnił wybór jako niekanoniczny (co potwierdziło 4 I 1708 breve papieża Klemensa XI). W listopadzie 1708 odrzucił S. złożoną w Ołomuńcu przez pełnomocników Leszczyńskiego propozycję poddania się mediacji Stolicy Apostolskiej, oświadczając, że porozumienie może nastąpić «salva religione, libertate et amicitia z carem jmcią moskiewskim»; dał też do zrozumienia, że czeka na powrót Augusta II. W podobnym duchu odpowiedział przez przyrodniego brata, Jana na ofertę mediacji króla pruskiego Fryderyka I, złożoną pod koniec t.r. przez pruskiego wysłannika G. F. Lölhöffela. Wiosną 1709 wysłannik S-a, Andrzej Cichocki, upominał się w Moskwie o utrzymanie sojuszu z carem.

S. wrócił do Rzpltej jesienią 1709, po bitwie połtawskiej, która wyjaśniła sytuację polityczną w kraju. Jednak w toruńskiej naradzie Augusta II z przywódcami konfederacji sandomierskiej (21 X t.r.) nie uczestniczył i na początku listopada osiadł w Częstochowie; w grudniu wysłał stąd List do Województw z apelem o zgodę i jedność oraz wystawienie odpowiednich sił wojskowych. Po restauracji Augusta II, nadal będąc jego stronnikiem, krytycznie oceniał uległość króla wobec cara oraz podkreślał znaczenie woli Rzpltej w przywróceniu Wettynowi tronu polskiego. Dn. 9 II 1710 przybył do Warszawy i nazajutrz został przyjęty przez monarchę; spotkanie odbyło się bez takich wyrazów szacunku, jakie okazywał król poprzedniemu prymasowi Radziejowskiemu, lecz mimo to podczas rozpoczęcia obrad Walnej Rady Warszawskiej August II podziękował S-owi za lojalność i pracę dla Rzpltej. S. w wotum z 13 II zalecał uspokojenie ojczyzny, w której dotąd «zdał się być tron bez króla, król bez tronu», poparcie konfederacji sandomierskiej i odnowienie wszystkich traktatów; był zdania, że Piotr I winien trzymać w Rzpltej ustaloną liczbę wojska (12 tys.) i wypłacać deklarowane subsydia, a także zwrócić fortece i zamki na prawobrzeżnej Ukrainie. Sprzeciwiał się negocjacjom z dworem berlińskim i obawiał się koncesji cesarskich na rzecz luteran na Śląsku.

Pod koniec maja 1710 przybył S. do swej archidiec. gnieźnieńskiej i zamieszkał w Łyszkowicach, a 27 VIII t.r. odbył uroczysty ingres do katedry. Obawiając się oddziałów zwolenników Leszczyńskiego, udał się do Częstochowy, gdzie przebywał do końca lutego 1712; jedynie w sierpniu 1711 wyjechał na krótko do Gniezna. Zabiegając o zmniejszenie obciążeń dóbr arcybiskupich, interweniował w tej sprawie u papieża, który 28 VII 1711 zabronił duchowieństwu polskiemu płacenia podatków. Na tym tle gwałtownie zaostrzył się spór między klerem a szlachtą, który zaważył na przebiegu obrad sejmu nadzwycz. 1712 r. Uzgodniono na nim, że S. i marszałek sejmu Denhoff wyślą po połączeniu izb protest do generałów rosyjskich przeciw wybieraniu prowiantów. Ostatniego dnia obrad (19 IV), w czasie czytania konstytucji sejmowych w senacie, S. zapowiedział, że nie zgodzi się na jakiekolwiek podatki z dóbr kościelnych i będzie kontynuował kampanię przeciw obciążaniu dóbr duchownych hiberną; domagał się także zapewnienia klerowi samodzielności decyzji w sprawach fiskalnych. Poselstwo do Sieniawskiego w tej sprawie, wysłane latem t.r., nie powiodło się i S. zamierzał obłożyć hetmana cenzurami duchownymi oraz pozwać przed sądy duchowne. Na prośbę Augusta II wstrzymał się z tym do sejmu, lecz po rozpoczęciu 31 XII obrad z limity, natychmiast przedstawił królowi swoje pretensje. Na sejmie bezskutecznie mediował między zwaśnionymi hetmanami lit., Denhoffem i Ludwikiem Pociejem. Posłowie z inicjatywy Sieniawskiego domagali się, by S. zaniechał prób stawiania ministrów przed sądami duchownymi. Jednocześnie za kulisami sejmu, 16 I 1713, toczyły się konferencje Sieniawskiego z przedstawicielami duchowieństwa, którzy kategorycznie odmawiali zgody na lokowanie wojska kor. w dobrach duchownych. S. w mowie z 13 II t.r. postulował zmniejszenie liczby wojska w ubogiej Rzpltej, gdyż komput nie sięgał nawet ustalonych kwot oraz wypłacanie żołdu w armii, najlepiej z podatku ultimi consumentis (od konsumpcji), uchwalanego na sejmie; proponował wprowadzenie cła generalnego, stałą płacę dla podskarbiego, podatki na artylerię i wykup terytorium elbląskiego, a także zalecał otwarcie mennicy, by ustalić kurs pieniądza, oraz naprawę żup solnych. Upominał się o przestrzeganie przepisów o corocznym okazowaniu, by szlachta mogła się często pojawiać na zjazdach. W sprawie podatków od duchowieństwa postulował odwołać się do decyzji papieskiej. Po sejmie wojsko w dalszym ciągu niszczyło dobra kościelne, a list S-a wysłany w tej sprawie do sejmików relacyjnych pozostał bez odzewu.

W grudniu 1713 bezskutecznie powstrzymywał S. Augusta II przed wyjazdem do Saksonii. Na wieść o ostatecznej decyzji monarchy zażądał wstrzymania wybierania kontrybucji na obce wojska oraz wezwał króla do zwołania sejmu i amnestii dla przebywających na emigracji zwolenników Leszczyńskiego; stwierdził nawet «wiem co mi prawo pozwala absente vel non existente Majestate». Wystąpienie S-a spowodowało falę antykrólewskich wypowiedzi, zarówno szlachty, jak i wojska kor.; od tego momentu zaczęła się wokół S-a gromadzić antydworska opozycja. W marcu 1714 hetmani postanowili porozumieć się z S-iem w celu ustalenia wspólnej linii postępowania, ten jednak, pamiętając o niezażegnanym konflikcie duchowieństwa z wojskiem, odsuwał sprawę do powrotu Augusta II. Apelował do komendanta wojsk saskich w Rzpltej gen. L. G. Jahnusa o przestrzeganie rozporządzeń królewskich dotyczących wojsk kor. i ostrzegał przed niebezpieczeństwami wynikającymi z wybierania kontrybucji. Zapewne pod wpływem przyrodniego brata, Jana przestrzegł Augusta II (list z 3 IV t.r.), że w razie dalszego przedłużania się jego nieobecności w kraju będzie zmuszony pod naciskiem sejmików oficjalnie, stanowczo napomnieć króla. Za namową Sieniawskiego ponowił w poł. czerwca t.r. żądanie wycofania wojsk saskich, wobec nieaktualnego już zagrożenia ze strony Turcji; zawiadamiał też władcę, że województwa proszą go jako prymasa o zwołanie konwokacji.

Po przyjeździe w sierpniu 1714 na radę senatu w Rydzynie August II zajął wobec opozycji twardą postawę. Do S-a i Sieniawskiego wystosował ostre listy, uznając ich działania za zachęcanie do rokoszu. Ostatecznie S. wycofał się z akceptacji zbrojnego wystąpienia szlachty, natomiast wobec dążenia Augusta II do zatrzymania sił saskich w Rzpltej zaproponował, pod wpływem poselstw od sejmików, koncentrację wojska kor. na pograniczu południowo-wschodnim. Poczynania prymasa, na ogół lekceważone przez króla, wywierały niemały wpływ na konsolidowanie i radykalizowanie się opozycji w kraju. Sieniawski nie uległ jednak namowom S-a, by we wrześniu w Warszawie wspólnie napomnieć króla. Natomiast wobec rozwoju ruchu rokoszowego szlachty województw sandomierskiego, krakowskiego, lubelskiego i ruskiego S. nie zajął stanowiska. Na początku r. 1715 wypowiedział się przeciw dworskiej koncepcji zwołania walnej rady, a wiosną t.r. stwierdził nawet, że gdy tylko król opuści granice Rzpltej, przyczyni się do odsunięcia Wettyna od tronu. Po wprowadzeniu w sierpniu do Rzpltej nowych sił saskich S. pojawił się 5 IX na jeden dzień w Warszawie i na krótkiej audiencji u króla domagał się zniesienia kontrybucji, ewakuacji saskiego wojska i zwołania sejmu, zarzucając Augustowi II niedotrzymanie paktów konwentów. W pisemnej odpowiedzi król odrzucił większość zarzutów, obiecał jednak obniżyć kontrybucję i zapowiedział zwołanie sejmu. Wg Józefa Andrzeja Gierowskiego wystąpienie S-a było wstępem do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, a zlekceważenie tych żądań otwierało drogę do rokoszu szlachty. Odtąd województwa zwracały się do S-a ze skargami na saskie kontrybucje, rozpoczynając przy tym walkę podjazdową z przysłanymi oddziałami. W październiku Sieniawski próbował skłonić S-a do zwołania konwokacji, ale prymas zażądał od Augusta II natychmiastowego sejmu i powrotu do Rzpltej. Nie godząc się na żadne dalsze kroki, S. nie przyjął na audiencji posłów związku wojskowego i zalecił im podporządkowanie się hetmanowi.

Pozycja mediatora między majestatem i wolnością przyniosła S-owi duży autorytet u szlachty. W takiej roli chcieli go widzieć konfederaci tarnogrodzcy, choć wykluczali to konfederaci litewscy. W wystosowanym 14 I 1716 memoriale do króla stwierdzał S., że poddanych skierowały przeciw władcy «nie żadna awersja, ani żadna fakcja, ale sama bieda, nędza, płacz, skwirk, ruina, głód» i powtórzył to w liście do monarchy z 16 III t.r. S. miał nadzieję, że pod jego auspicjami odbędzie się «kongres» pacyfikacyjny. Po podpisaniu 3 XI traktatu między delegatami królewskimi a konfederatami, zawierającego artykuł «de religione», dysydenci zwrócili się z memoriałem do prymasa, ale ten nie interweniował. Dn. 26 XI przyjął konfederatów na prywatnej audiencji, odbierając od nich memoriał, który 29 XI przekazał królowi. W poł. grudnia zwrócił się do Augusta II o zaproszenie do Warszawy marsz. Stanisława Ledóchowskiego i konsyliarzy konfederackich oraz poręczenie im bezpieczeństwa. Dn. 22 I 1717 wydał odezwę do duchowieństwa archidiec. gnieźnieńskiej, polecając zapłacić subsidium charitativum. Gdy na Sejmie Niemym 1 II t.r., wbrew wcześniejszym ustaleniom z konfederatami, odmówiono mu głosu, opuścił obrady, dając wyraz oburzeniu w imieniu senatu, i wyjechał do Skierniewic. Między majem a lipcem 1718 przebywał w Gnieźnie, zajmując się ponownie (podjętą w r. 1713) reorganizacją tamtejszego seminarium duchownego; zwiększył jego uposażenie i oddał zarząd misjonarzom. Podczas obrad sejmu 1718 r. w Grodnie domagał się wystosowania do cara kategorycznego żądania wycofania wojsk rosyjskich z Rzpltej (15 X t.r.), apelował o powstrzymanie procesu kurczenia się i ubożenia ekonomii królewskich, a uznając doniosłość dzieła Sejmu Niemego, potępiał przyjęty na nim sposób obradowania. Gdy na sejmie grodzieńskim doszło do uchwalenia pospolitego ruszenia, obejmującego też, mimo sprzeciwu S-a, dobra duchowne, opuścił obrady wraz z innymi biskupami (niektórzy z nich, odprowadziwszy prymasa do schodów, wrócili jednak na swoje miejsca). Zgodnie z decyzją sejmu S. wystosował 26 X do Piotra I list w imieniu senatu z żądaniem natychmiastowej ewakuacji wojsk rosyjskich z terytorium Rzpltej.

Dn. 29 I 1719 Piotr I w listach do króla i S-a, jako pierwszego senatora Rzpltej, zarzucił stronie polskiej złamanie sojuszy, m.in. przez zawarcie traktatu wiedeńskiego między Augustem II, cesarzem Karolem VI i królem brytyjskim Jerzym I. W poł. marca t.r. w Skierniewicach na spotkaniu z ambasadorem rosyjskim G. Dołgorukim prymas oświadczył, że warunkiem zachowania przymierza między Rosją a Rzpltą jest rezygnacja cara z poparcia sukcesji kurlandzkiej, choć równocześnie dystansował się od traktatu wiedeńskiego; jego odpowiedź została przez Rosjan przyjęta wrogo. Na sejmie 1719/20 r., w czasie którego toczyła się walka o ratyfikację antyrosyjskiego traktatu wiedeńskiego, S. był obecny, ale nie odegrał poważniejszej roli. Był na posejmowej radzie senatu 1–6 III 1720, później jednak absorbowała go głównie sprawa synodu diecezjalnego, który odbył się 26–28 VIII t.r. w kolegiacie łowickiej. S. wyznaczył komisje do wizytacji opuszczonych, wakujących i zaniedbanych parafii oraz określił tryb ich łączenia. Praw majątkowych Kościoła bronił także na szczeblu parafialnym, ustanawiając utrzymywanych przy nuncjaturze i Tryb. Kor., a opłacanych przez siebie «adwokatów». Na początku października t.r. pogorszył się stan jego zdrowia, ale jeszcze w lutym, kwietniu i czerwcu 1721 udzielał święceń w swojej kaplicy.

S. był obowiązkowym rządcą archidiecezji, szczególnie po r. 1710, gdy było to już możliwe; w przypadku dłuższych wyjazdów regularnie porozumiewał się z kapitułą listownie. Chętnie celebrował nabożeństwa i prowadził procesje oraz udzielał święceń i przyjmował konwersje. Odznaczał się pobożnością, często modlił się, leżąc krzyżem. W czasie zarazy w kluczu łyszkowickim odwiedzał wiejskie chaty i umierającym udzielał sakramentów. W r. 1712 rozpoczął przez delegatów wizytację archidiecezji; osobiście wizytował tylko (w czerwcu 1713) katedrę gnieźnieńską, kolegiaty łowicką i łęczycką, seminarium duchowne, szkołę katedralną i kolegia niższego duchowieństwa w Gnieźnie oraz bursę dla młodzieży szlacheckiej w Kaliszu. Kanonikom zabraniał angażowania się w sprawy polityczne, a zalecał przestrzeganie dobrych obyczajów oraz gospodarność. Z okazji ingresu przeznaczył na odbudowę katedry gnieźnieńskiej 1 tys. złp. W r. 1718 ofiarował katedrze złoty kielich, szaty liturgiczne, tabernakulum i baldachim (namiot aksamitny czerwony) przeznaczony dla konfesji św. Wojciecha. W Kędzierzynie koło Gniezna odbudował na własny koszt spalony kościół i powiększył uposażenie proboszcza, w Żninie częściowo ze swoich środków również odbudował kościół. W r. 1720 erygował w Łowiczu Mons Pietatis (wznawiając fundację arcybp. Jana Wężyka), na którą przekazał 7 tys. fl. z dochodów arcybiskupstwa. Odnowił gospodarkę archidiec. gnieźnieńskiej; wspominał, że gdy zostawał arcybiskupem nie miał «izby nawet wygodnej in toto Archiepiscopatu». Ponosił wydatki na reperację pałaców prymasowskich w Warszawie i Łowiczu oraz seminarium duchownego w Gnieźnie. W r. 1698 doprowadził do odnowienia zagrożonej fundacji (powołanej przez Zofię Czeską) na rzecz szkoły dla dziewcząt u sióstr prezentek w Krakowie. W Skierniewicach ufundował w r. 1720 barokowy kościół p. wezw. św. Stanisława, na którego portalu widnieje kartusz z h. Szembek, a w Kędzierzynie w r. 1717 drewniany kościół parafialny p. wezw. św. Andrzeja. Sfinansował w kolegiacie łowickiej w l. 1717–18 pokrycie ścian i sklepienia kaplicy Najświętszego Sakramentu późnobarokową polichromią przez malarza franciszkańskiego Adama Swacha. Kolegiacie tej ofiarował w r. 1720 złotą koronę i tablicę wotywną dla cudownego obrazu Matki Boskiej Wniebowziętej (zniszczone przez pożar w r. 1761) oraz monstrancję z figurami św. św. Stanisława i Wojciecha, natomiast katedrze gnieźnieńskiej podarował kielich z r. 1693 z h. Szembek. Liczne, opatrzone jego herbami ornaty, komplety szat liturgicznych i tkaniny przechowywane są w katedrach w Gnieźnie, Włocławku i kolegiacie w Łowiczu. Mimo licznych fundacji, S. nie był mecenasem sztuki.

Wg „Dziejów Polski pod panowaniem Augusta II” (tzw. Otwinowskiego) był to «pan dobry i świątobliwy, nie chciał się królowi narażać bo mu szło o kredyt domu jego świeżo ex humili wysoko się pnącego, żeby z całym domem nie był dysgracjowany». Wydaje się, że S. wykazywał często brak orientacji w sytuacji politycznej i jeżeli nie korzystał z rad przyrodniego brata, Jana, który był dla niego autorytetem, pokrywał swe braki napuszonym wielosłowiem, odzwierciedlającym jednak dobrze sposób myślenia ówczesnych elit.

Dn. 5 X 1720 sporządził S. testament, w którym m.in. 11 tys. tynfów przeznaczył na wyposażenie katedry krakowskiej, 2 tys. talarów zapisał katedrze gnieźnieńskiej, a ponad 100 tys. złp. pozostawił rodzinie, którą także uposażył (najlepiej przyrodniego brata, Jana). W dodatkowych kodycylach 1 tys. dukatów ofiarował spalonej bursie prawników Uniw. Krak. lub na kanonizację bł. Jana Kantego. Pozostawił legaty dla klasztoru Paulinów na Jasnej Górze (1 tys. dukatów na ufundowanie stall i wielkiego ołtarza), opactwa tynieckiego (kielich złoty z pateną i 1 tys. złp. na aparaty kościelne) oraz seminariów łowickiego i gnieźnieńskiego, ponadto dla dominikanów, bernardynów, pijarów i zakonnic w Łowiczu oraz dla jezuitów w Krakowie. Opiece przyrodniego brata, Jana polecał trzy skrzynie dokumentów przechowywanych w Częstochowie. S. zmarł 3 VIII 1721, został pochowany 14 IX w katedrze w Gnieźnie, pod kaplicą Bożego Ciała, w obecności przyrodniego brata, Jana oraz trzech biskupów Szembeków. Wieść o śmierci prymasa przyjęto z żalem: powszechną o nim opinię odzwierciedlał dwuwiersz «daj Panie odpoczynek jacykolwiek byli, lecz daj biskupom, aby jako prymas żyli».

Bratankiem S-a (synem Przecława Stefana) był Franciszek Antoni Szembek (zob.), a bratanicami Bihilda (córka Jana), zamężna za Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (zob.), Barbara Elżbieta (córka Franciszka), powtórnie zamężna za Janem Klemensem Branickim (1689–1771, zob.), i Katarzyna (córka Aleksandra Kazimierza), zamężna za Dymitrem, synem Jana Stanisława Jabłonowskiego (1669–1731, zob.).

Zbiór kazań S-a z okresu sprawowania przez niego funkcji sufragana krakowskiego wydał w r. 1726 w Brunsberdze (Braniewo) jego przyrodni brat Krzysztof Andrzej.

W katedrze gnieźnieńskiej, we wnęce przy zachodniej ścianie kaplicy Bożego Ciała, znajduje się epitafium S-a z blachy miedzianej, częściowo złoconej, zawierające jego malowany portret w owalu, wykonane przez złotnika warszawskiego Mariana Sokołowskiego. Na zewnętrznej, południowej ścianie świątyni, wmurowano tablicę nagrobną z h. Szembek.

Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994–7 IV, VII; Portrety: całopostaciowy, prawdopodobnie przez Adama Swacha w kolegiacie w Łowiczu, owalny w katedrze w Gnieźnie, owalny z ok. r. 1700 w Pałacu Biskupim we Włocławku; Popiersie (awers) na złotym dukacie z r. 1721, reprod. w: Friedberg R., Gold coins of the world, Chicago 1958; Popiersie profilem (awers) na medalu upamiętniającym śmierć S-a, reprod. w: Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises, Graz 1957; – Bartoszewicz J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasi Rzeczypospolitej…, W. 1864; Estreicher, XXX; Korytkowski, Arcybpi gnieźn., IV; Niesiecki; PSB (Piskorski Sebastian); Prokop K.R., Arcybiskupi gnieźnieńscy w tysiącleciu, Kr. 2000; Słownik biograficzny arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski, P. 2002; Żychliński, I; – Aleksandrowicz M., Stanisław Szembek, Arcybiskup gnieźnieński, „Studia Gnesnensia” T. 1: 1975 s. 29–49; tenże, Walka o obsadzenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w latach 1705–1708, „Roczniki Teolog.-Kanoniczne” T. 22: 1975 z. 4 s. 25–33; Anusik Z., Karol XII, Wr. 2006; Burdowicz-Nowicki J., Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697–1706, Kr. 2010; Dygdała J., Episkopat rzymskokatolicki doby saskiej. Aktywność w życiu publicznym Rzeczypospolitej, w: Między monarchią a demokracją. Studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku, W. 1994; Feldman J., Polska a sprawa wschodnia 1709–1714, Kr. 1926; tenże, Polska w dobie wielkiej wojny północnej, Kr. 1925; tenże, Sprawa dysydencka za Augusta II, Kr. 1924 s. 29; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością. Z dziejów wewnętrznych Rzeczypospolitej w latach 1712–1715, Wr. 1953; tenże, Na szlakach Rzeczypospolitej w nowożytnej Europie, Red. A. K. Link-Lenczowski, Kr. 2008; tenże, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), Kr. 2001; tenże, Traktat przyjaźni Polski z Francją w 1714 r. Studium z dziejów dyplomacji, W. 1965; tenże, W cieniu Ligi Północnej, Wr. 1971; Graff T., Szkoły Nowodworskie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów – do reformy kołłątajowskiej w 1777 roku, w: 420 lat Szkół Nowodworskich 1588–2008, Red. T. Graff, G. Urbanek, Kr. 2008; Jank T., Łowickie portrety kardynała Michała Radziejowskiego i arcybiskupa Stanisława Szembeka. Próba atrybucji, w: Studia nad sztuką renesansu i baroku, L. 2007 VIII cz. 3 s. 175–81; Jarochowski K., Bitwa kaliska dnia 29 października 1706, w: Z czasów Saskich spraw wewnętrznych polityki i wojny, P. 1886 s. 387, 438; tenże, Bitwa wschowska dnia 13 lutego 1706, w: Opowiadania historyczne, P. 1860 s. 202; tenże, Car Piotr i August II w trzechleciu po sejmie niemym z roku 1717, w: Rozprawy historyczno-krytyczne, P. 1889 s. 47, 52, 57, 82, 103; tenże, Dwie misje Franciszka Ponińskiego, starosty kopanickiego do cara Piotra w latach 1717 i 1718, w: tamże s. 108, 145, 172; tenże, Dwór saski w trzechleciu po traktacie altransztadzkim, w: Opowiadania i studia historyczne, S. Nowa, P. 1884 s. 24, 26–8; tenże, Dzieje panowania Augusta II od chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 488, 526; tenże, Epizod rakoczowy w dziejach panowania Augusta II, od roku 1703–1717, w: Rozprawy historyczno-krytyczne, P. 1889 s. 225, 229, 233, 294, 312; tenże, Polityka saska i austriacka po traktacie altransztadzkim, w: Opowiadania historyczne, P. 1860 s. 170, 173; tenże, Próba emancypacyjna polityki Augustowej i intryga Posadowskiego, rezydenta pruskiego w Warszawie r. 1720, w: Nowe opowiadania i studia historyczne, W. 1882 s. 338, 343, 358, 360; tenże, Stanisław Leszczyński po Połtawie, w: Opowiadania i studia historyczne, S. Nowa, P. 1884 s. 243; tenże, Wzięcie Poznania przez konfederatów tarnogrodzkich w dniu 24 lipca 1716, w: Opowiadania historyczne, P. 1860 s. 90, 93; Kamiński A., Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztadzkim 1706–1709, Wr. 1969; Kantecki K., Szkice i opowiadania, P. 1883 s. 219; Katalog zabytków sztuki w Pol., II, V z. 3, XI z. 18; Katedra gnieźnieńska, Red. A. Świętochowska, L. 1968 I 206, 265n, 362, 372, 414, poz. 271, 272, ilustr. CLXLVIII B, CXLVI C, ilustr. 190, 192; Kęder W., Jasna Góra wobec przemian politycznych w Rzeczypospolitej w latach 1661–1813, Kr. 1993 s. 118, 125–8, 130–1, 139–40, 147; Konopczyński W., Polska a Szwecja, W. 1924; tenże, Polska a Turcja 1683–1792, W. 1936; Kopiec J., Dyplomacja papieska wobec sporu o tron polski w latach 1704–1709, „Nasza Przeszłość” T. 88: 1997; tenże, Korespondencja prywatna nuncjusza Juliusza Piazzy z biskupem Agostino Steffani z lat 1706–1708, tamże T. 78: 1992; tenże, Między Altransztadem a Połtawą. Stolica Apostolska wobec obsady tronu polskiego w latach 1706–1709, Opole 1997 s. 55, 64, 75, 85–6, 91, 96–9, 102; tenże, Nuncjusz Juliusz Piazza (1706–1708) wobec porwania arcybiskupa Konstantego Zielińskiego, „Roczniki Teolog.” T. 43: 1996 z. 4; tenże, Nuncjusze papiescy o senacie Rzeczypospolitej, w: Senat w Polsce. Dzieje i teraźniejszość, Red. K. Matwijowski, J. Pietrzak, W. 1993; tenże, Ogłoszenie bezkrólewia w Polsce w 1707 roku, w: Kościół na drogach historii. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi Doktorowi Tadeuszowi Śliwie, Red. J. Wołczański, Lw.–Kr. 1999; tenże, Polityka Augusta II wobec Rzymu na tle obsady biskupstw w pierwszym okresie rządów, w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, Red. R. Skowron, Kr. 2003; Kosińska U., Sejm 1719–1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeńskiego, W. 2003; Kościół w Polsce, wiek XVI–XVIII, Kr. 1969 II; Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763), W. 1996; tenże, Samorząd szlachecki w Małopolsce w latach 1669–1717, W. 1989; tenże, Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763 roku), W. 1995; tenże, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, W. 1991; Krysztopa-Czupryńska B., Rzeczpospolita w wielkiej wojnie północnej w świetle relacji Johna Robinsona (1703–1707), w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV–XVIII wieku, Red. R. Skowron, Kr. 2009 s. 107; Link-Lenczowski A., Dyplomacja hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego w latach 1706–1725 (mszp. pracy doktorskiej w B. Jag.); Markiewicz M., Rady senatorskie Augusta II (1697–1733), Kr. 1988 s. 25, 106; Muszyńska J., Żydzi w Polsce w dobie wielkiej wojny północnej, w: Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej, Kielce 2001 s. 193; Nycz M., Geneza reform skarbowych sejmu niemego, P. 1939 s. 202; Olszewski H., Doktryny prawno-ustrojowe czasów saskich 1697–1740, W. 1961 s. 54, 90, 92, 119, 138, 148, 152, 181, 194; tenże, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652–1763. Prawo – praktyka – teoria – programy, P. 1966 s. 323, 401, 416; Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wr. 1963; Perłakowski A., Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi wielki koronny (1703–1729), Kr. 2004; Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kr. 2003; Poraziński J., Epiphania Poloniae. Orientacje i postawy polityczne szlachty polskiej w dobie wielkiej wojny północnej (1702–1710), Tor. 1999; tenże, Restauracja rządów Augusta II w Rzeczypospolitej w 1709–1710 roku. Problemy ustrojowe i prawne, w: Polska – Saksonia w czasach unii (1697–1763). Próba nowego spojrzenia, Red. K. Bartkiewicz, Zielona Góra 1998 s. 111; tenże, Sejm lubelski w 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnętrznych na początku XVIII wieku, Tor. 1988; Prochaska A., Konfederacja tarnogrodzka, „Przew. Nauk. i Liter.” T. 43: 1917 s. 153, 242, 244, 437, 443, 446, 648, 653, 839, 844, 934; Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, W. 2002; Skrzypietz A., Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, Kr. 2011; Solovev S., Istoria Rossii s drevn. vremen, Moskva 1962 VIII; Sowa A., Świat ministrów Augusta, Kr. 1995 II; Stanek W., Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Tor. 1991; Staszewski J., August II, Wr. 1998; tenże, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, W. 1973; tenże, Pomysły reformatorskie czasów Augusta II. Uwagi o dziełach i programach, w: Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący […] Szkice i studia z czasów saskich, Olsztyn 1997 s. 87; tenże, Stosunki Augusta II z Kurią Rzymską w latach 1704–1706 (Misja rzymska), Tor. 1965 s. 116–18, 137–41, 152, 154–5; Wodziński A. M., Gdańsk za czasów Stanisława Leszczyńskiego (1704–1709, 1733–1734), Kr. 1929 s. 60–1, 82–3; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; Zwierzykowski M., Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, P. 2010; – Acta Nuntiaturae Polonae, Ed. A. Kęder, Romae 2004–10 XXXVII vol. 1–2; toż, Ed. I. Kopiec, Romae 1991–8 XLI vol. 1–3, Romae 2002 XLII vol. 1; toż, Ed. I. A. Gierowski, I. Kopiec, Romae 2009–11 XLIII vol. 1–2; Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego za lata 1696–1732, Wyd. M. Zwierzykowski, P. 2008; Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek W. 1962; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928; Dziennik konfederacji tarnogrodzkiej, w: Obraz Polaków i Polski, P. 1841 XIV 102–3; Listy Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Adama Mikołaja Sieniawskiego wojewody bełskiego i hetmana wielkiego koronnego z lat 1704–1725, Oprac. A. Perłakowski, Kr. 2007; Listy Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Jana Szembeka podkanclerzego i kanclerza wielkiego koronnego z lat 1711–1728, Oprac. tenże, Kr. 2009; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696–1728, Kr. 1849 s. 85, 89, 116, 132, 157, 209–10, 213–15, 225, 229, 256, 260, 299, 314, 330, 356; Pisma i bumagi imperatora Petra Velikogo, Pet. 1887–2003 I–XIII; Rakoczy Franciszek II. Pamiętniki. Wyznania, Oprac. J. R. Nowak, W. 1988; Rakowski W. F., Pamiętnik wielkiej wojny północnej, Oprac. M. Nagielski, M. Wagner, W. 2002; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XXXIX (Relacje Whitwortha); Teka Podoskiego, VI 54–8, 340–445; Zawisza K., Pamiętniki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 161; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 15702, Sigillata, 16, 17, 19, Zbiory I. Przyjemskiego, T. I, III; AP w Gd.: rkp. 300, R/Ee 25; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., rkp. 761A k. 152v–5, 217, Arch. Sanguszków, rkp. 387, 409, 519; Arch. Archidiec. w Gnieźnie: Acta decretorum Capituli Gnesnensis, rkp. 17 (listy S-a); B. Czart.: rkp. 194, 199, 200, 202–203, 206, 446–453, 455, 457–464, 466–467, 469–470, 472–474, 477–478, 488, 506, 534, 539, 541, 550–551, 558–559, 565 (testament S-a), rkp. 580, 819, 1167, 1679, 1955, 1962, 2171(8), 2190, 2249 (46), 2884; B. Jag.: rkp. 101(I), 3438, 6147, T. 15, rkp. 6222, 7915; B. Kórn.: rkp. 394, 399, 408, 410–411, 428, 865, 1003, Arch. Działyńskich, T. 383, 385; B. Łopacińskiego w L.: rkp. 1031 k. 55, 57, 887; B. Narod.: rkp. 3093 (28), 6652, 6654, 6655, 6675, BOZ, rkp. 859, 867, 875, 932, 937, 940; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 33, 931, 952, 1078, 4761, 4834; B. Ossol.: rkp. 262, 275, 305, 348, 449, 701, 725, 2671, 2674, 6610/II, 13004; BUW: rkp. 30, 81, 83, 717, 1980, 1981, 2012; Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie: loc. 2094 (Briefwechsel Königs August II von Polen) vol. 173; – Informacje Henryka Palkija z Kr.

Andrzej K. Link-Lenczowski